Шатйайани упанишада

शाट्यायनीयोपनिषत्
śāṭyāyanīyopaniṣat

शाट्यायनीब्रह्मविद्याखण्डाकारसुखाकृति । śāṭyāyanībrahmavidyākhaṇḍākārasukhākṛti ।
यतिवृन्दहृदागारं रामचन्द्रपदं भजे ॥ yativṛndahṛdāgāraṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

हरिः ॐ ॥ hariḥ oṃ ॥

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । mana eva manuṣyāṇāṃ kāraṇaṃ bandhamokṣayoḥ ।
बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम् ॥ १॥ bandhāya viṣayāsaktaṃ muktyai nirviṣayaṃ smṛtam ॥ 1॥

समासक्तं सदा चित्तं जन्तोर्विषयगोचरे । samāsaktaṃ sadā cittaṃ jantorviṣayagocare ।
यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तत्को न मुच्येत बन्धनात् ॥ २॥ yadyevaṃ brahmaṇi syāttatko na mucyeta bandhanāt ॥ 2॥

वित्तमेव हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत् । vittameva hi saṃsārastatprayatnena śodhayet ।
यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम् ॥ ३॥ yaccittastanmayo bhavati guhyametatsanātanam ॥ 3॥

नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं नाब्रह्मवित्परमं प्रैति धाम । nāvedavinmanute taṃ bṛhantaṃ nābrahmavitparamaṃ praiti dhāma ।
विष्णुक्रान्तं वासुदेवं विजानन्विप्रो विप्रत्वं गच्छते तत्त्वदर्शी ॥ ४॥ viṣṇukrāntaṃ vāsudevaṃ vijānanvipro vipratvaṃ gacchate tattvadarśī ॥ 4॥

अथाह यत्परमं ब्रह्म सनातनं ये श्रोत्रिया अकामहता अधीयुः । athāha yatparamaṃ brahma sanātanaṃ ye śrotriyā akāmahatā adhīyuḥ ।
शान्तो दान्त उपरतिस्तितिक्षुहुर्योऽनूचानो ह्यभिजज्ञौ समानः ॥ ५॥ śānto dānta uparatistitikṣuhuryo'nūcāno hyabhijajñau samānaḥ ॥ 5॥

त्यक्तेषणो ह्यनृणस्तं विदित्वा मौनी वसेदाश्रमे यत्र कुत्र । tyakteṣaṇo hyanṛṇastaṃ viditvā maunī vasedāśrame yatra kutra ।
अथाश्रमं चरमं सम्प्रविश्य यथोपपत्तिं पञ्चमात्रां दधानः ॥ ६॥ athāśramaṃ caramaṃ sampraviśya yathopapattiṃ pañcamātrāṃ dadhānaḥ ॥ 6॥

त्रिदण्डमुपवीतं च वासः कौपीनवेष्टनम् । tridaṇḍamupavītaṃ ca vāsaḥ kaupīnaveṣṭanam ।
शिक्यं पवित्रमित्येतद्विभृयाद्यावदायुषम् ॥ ७॥ śikyaṃ pavitramityetadvibhṛyādyāvadāyuṣam ॥ 7॥

पञ्चैतास्तु यतेर्मात्रास्ता मात्रा ब्रह्मणे श्रुताः । pañcaitāstu yatermātrāstā mātrā brahmaṇe śrutāḥ ।
न त्यजेद्यावदुत्क्रान्तिरन्तेऽपि निखनेत्सह ॥ ८॥ na tyajedyāvadutkrāntirante'pi nikhanetsaha ॥ 8॥

विष्णुलिङ्गं द्विधा प्रोक्तं व्यक्तमव्यक्तमेव च । viṣṇuliṅgaṃ dvidhā proktaṃ vyaktamavyaktameva ca ।
तयोरेकमपि त्यक्त्वा पतत्येव न संशयः ॥ ९॥ tayorekamapi tyaktvā patatyeva na saṃśayaḥ ॥ 9॥

त्रिदण्डं वैष्णवं लिङ्गं विप्राणां मुक्तिसाधनम् । tridaṇḍaṃ vaiṣṇavaṃ liṅgaṃ viprāṇāṃ muktisādhanam ।
निर्वाणं सर्वधर्माणामिति वेदानुशासनम् ॥ १०॥ nirvāṇaṃ sarvadharmāṇāmiti vedānuśāsanam ॥ 10॥

अथ खलु सौम्य कुटीचको बहूदको हंसः परमहंस इत्येते परिव्राजकाश्चतुर्विधा भवन्ति । atha khalu saumya kuṭīcako bahūdako haṃsaḥ paramahaṃsa ityete parivrājakāścaturvidhā bhavanti ।
सर्व एते विष्णुलिङ्गिनः sarva ete viṣṇuliṅginaḥ
शिखिनोपवीतिनः शुद्धचित्ता आत्मानमात्मना ब्रह्म भावयन्तः शुद्धचिद्रूपोपासनरता जपयमवन्तो नियमवन्तः सुशीलिनः पुण्यश्लोका भवन्ति । śikhinopavītinaḥ śuddhacittā ātmānamātmanā brahma bhāvayantaḥ śuddhacidrūpopāsanaratā japayamavanto niyamavantaḥ suśīlinaḥ puṇyaślokā bhavanti ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । tadetadṛcābhyuktam ।
कुटीचको बहूदकश्चापि हंसः परमहंस इव वृत्त्या च भिन्नाः । kuṭīcako bahūdakaścāpi haṃsaḥ paramahaṃsa iva vṛttyā ca bhinnāḥ ।
सर्व एते विष्णुलिङ्गं दधाना वृत्त्या व्यक्तं बहिरन्तश्च नित्यम् । sarva ete viṣṇuliṅgaṃ dadhānā vṛttyā vyaktaṃ bahirantaśca nityam ।
पञ्चयज्ञा वेदशिरःप्रविष्टाः क्रियावन्तोऽमी सङ्गता ब्रह्मविद्याम् । pañcayajñā vedaśiraḥpraviṣṭāḥ kriyāvanto'mī saṅgatā brahmavidyām ।
त्यक्त्वा वृक्षं वृक्षमूलं श्रितासः संन्यस्तपुष्पा रसमेवाश्नुवानाः । tyaktvā vṛkṣaṃ vṛkṣamūlaṃ śritāsaḥ saṃnyastapuṣpā rasamevāśnuvānāḥ ।
विष्णुक्रीडा विष्णुरतयो विमुक्ता विष्ण्वात्मका विष्णुमेवापियन्ति ॥ ११॥ viṣṇukrīḍā viṣṇuratayo vimuktā viṣṇvātmakā viṣṇumevāpiyanti ॥ 11॥

त्रिसन्ध्यं शक्तितः स्नानं तर्पणं मार्जनं तथा । trisandhyaṃ śaktitaḥ snānaṃ tarpaṇaṃ mārjanaṃ tathā ।
उपस्थानं पञ्चयज्ञान्कुर्यादामरणान्तिकम् ॥ १२॥ upasthānaṃ pañcayajñānkuryādāmaraṇāntikam ॥ 12॥

दशभिः प्रणवैः सप्तव्याहृतिभिश्चतुष्पदा । daśabhiḥ praṇavaiḥ saptavyāhṛtibhiścatuṣpadā ।
गायत्रीजपयज्ञश्च त्रिसन्ध्यं शिरसा सह ॥ १३॥ gāyatrījapayajñaśca trisandhyaṃ śirasā saha ॥ 13॥

योगयज्ञः सदैकाग्रभक्त्या सेवा हरेर्गुरोः । yogayajñaḥ sadaikāgrabhaktyā sevā harerguroḥ ।
अहिंसा तु तपोयज्ञो वाङ्मनःकायकर्मभिः ॥ १४॥ ahiṃsā tu tapoyajño vāṅmanaḥkāyakarmabhiḥ ॥ 14॥

नानोपनिषदभ्यासः स्वाध्यायो यज्ञ ईरितः । nānopaniṣadabhyāsaḥ svādhyāyo yajña īritaḥ ।
ॐइत्यात्मानमव्यग्रो ब्रह्मण्यग्ना जुहोति यत् ॥ १५॥ oṃityātmānamavyagro brahmaṇyagnā juhoti yat ॥ 15॥

ज्ञानयज्ञः स विज्ञेयः सर्वयज्ञोत्तमोत्तमः । jñānayajñaḥ sa vijñeyaḥ sarvayajñottamottamaḥ ।
ज्ञानदण्डा ज्ञानशिखा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः ॥ १६॥ jñānadaṇḍā jñānaśikhā jñānayajñopavītinaḥ ॥ 16॥

शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम् । śikhā jñānamayī yasya upavītaṃ ca tanmayam ।
ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति वेदानुशासनम् ॥ १७॥ brāhmaṇyaṃ sakalaṃ tasya iti vedānuśāsanam ॥ 17॥

अथ खलु सौम्येत परिव्राजका यथा प्रादुर्भवन्ति तथा भवन्ति । atha khalu saumyeta parivrājakā yathā prādurbhavanti tathā bhavanti ।
कामक्रोधलोभमोहदम्भदर्पासूयाममत्वाहङ्कारादींस्तितीर्य मानावमानौ निन्दास्तुती च वर्जयित्वा वृक्ष इव तिष्ठासेत् । kāmakrodhalobhamohadambhadarpāsūyāmamatvāhaṅkārādīṃstitīrya mānāvamānau nindāstutī ca varjayitvā vṛkṣa iva tiṣṭhāset ।
छिद्यमानो न ब्रूयात् । chidyamāno na brūyāt ।
तदैवं विद्वांस इहैवामृता भवन्ति । tadaivaṃ vidvāṃsa ihaivāmṛtā bhavanti ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । tadetadṛcābhyuktam ।
बन्धुपुत्रमनुमोदयित्वानवेक्ष्यमाणो द्वन्द्वसहः प्रशान्तः । bandhuputramanumodayitvānavekṣyamāṇo dvandvasahaḥ praśāntaḥ ।
प्राचीमुदीचिं वा निर्वर्तयंश्चरेत पात्री दण्डी युगमात्रावलोकी । prācīmudīciṃ vā nirvartayaṃścareta pātrī daṇḍī yugamātrāvalokī ।
शिखी मुण्डी चोपवीती कुटुम्बी यात्रामात्रं प्रतिगृह्णन्मनुष्यात् ॥ १८॥ śikhī muṇḍī copavītī kuṭumbī yātrāmātraṃ pratigṛhṇanmanuṣyāt ॥ 18॥

अयाचितं याचितं वोत भैक्षं मृद्दार्वलाबूफलपर्णपात्रम् । ayācitaṃ yācitaṃ vota bhaikṣaṃ mṛddārvalābūphalaparṇapātram ।
क्षीणं क्षौमं तृणं कन्थाजिने च पर्णमाच्छादनं स्यादहतं वा विमुक्तः ॥ १९॥ kṣīṇaṃ kṣaumaṃ tṛṇaṃ kanthājine ca parṇamācchādanaṃ syādahataṃ vā vimuktaḥ ॥ 19॥

ऋतुसन्धौ मुण्डयेन्मुण्डमात्रं नाधो नाक्षं जातु शिखां न वापयेत् । ṛtusandhau muṇḍayenmuṇḍamātraṃ nādho nākṣaṃ jātu śikhāṃ na vāpayet ।
चतुरो मासान्ध्रुवशीलतः स्यात्स यावत्सुप्तोऽन्तरात्मा पुरुषो विश्वरूपः । caturo māsāndhruvaśīlataḥ syātsa yāvatsupto'ntarātmā puruṣo viśvarūpaḥ ।
अन्यानथाष्टौ पुनरुत्थितेऽस्मिन्स्वकर्मलिप्सुर्विहरेद्वा वसेद्वा ॥ २०॥ anyānathāṣṭau punarutthite'sminsvakarmalipsurviharedvā vasedvā ॥ 20॥

देवाग्न्यगारे तरुमूले गुहायां वसेदसङ्गोऽलक्षितशीलवृत्तः । devāgnyagāre tarumūle guhāyāṃ vasedasaṅgo'lakṣitaśīlavṛttaḥ ।
अनिन्धनो ज्योतिरिवोपशान्तो न चोद्विजेदुद्विजेद्यत्र कुत्र ॥ २१॥ anindhano jyotirivopaśānto na codvijedudvijedyatra kutra ॥ 21॥

आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः । ātmānaṃ cedvijānīyādayamasmīti pūruṣaḥ ।
किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत् ॥ २२॥ kimicchankasya kāmāya śarīramanusaṃjvaret ॥ 22॥

तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः । tameva dhīro vijñāya prajñāṃ kurvīta brāhmaṇaḥ ।
नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत् ॥ २३॥ nānudhyāyādbahūñchabdānvāco viglāpanaṃ hi tat ॥ 23॥

बाल्येनैव हि तिष्ठासेन्निर्विद्य ब्रह्मवेदनम् । bālyenaiva hi tiṣṭhāsennirvidya brahmavedanam ।
ब्रह्मविद्या च बाल्यं च निर्विद्य मुनिरात्मवान् ॥ २४॥ brahmavidyā ca bālyaṃ ca nirvidya munirātmavān ॥ 24॥

यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः । yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ॥ २५॥ atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 25॥

अथ खलु सौम्येदं परिव्राज्यं नैष्ठिकमात्मधर्मं यो विजहाति स वीरहा भवति । atha khalu saumyedaṃ parivrājyaṃ naiṣṭhikamātmadharmaṃ yo vijahāti sa vīrahā bhavati ।
स ब्रह्महा भवति । sa brahmahā bhavati ।
स भ्रूणहा भवति । sa bhrūṇahā bhavati ।
स महापातकी भवति । sa mahāpātakī bhavati ।
य इमां वैष्णवीं निष्ठां परित्यज्यति । ya imāṃ vaiṣṇavīṃ niṣṭhāṃ parityajyati ।
स स्तेनो भवति । sa steno bhavati ।
स गुरुतल्पगो भवति । sa gurutalpago bhavati ।
स मित्रध्रुग्भवति । sa mitradhrugbhavati ।
स कृतघ्नो भवति । sa kṛtaghno bhavati ।
स सर्वस्माल्लोकात्प्रच्युतो भवति । sa sarvasmāllokātpracyuto bhavati ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । tadetadṛcābhyuktam ।
स्तेनः सुरापो गुरुतल्पगामी मित्रध्रुगेते निष्कृतेर्यान्ति शुद्धिम् । stenaḥ surāpo gurutalpagāmī mitradhrugete niṣkṛteryānti śuddhim ।
व्यक्तमव्यक्तं वा विधृतं विष्णुलिङ्गं त्यजन्न शुद्ध्येदखिलैरात्मभासा ॥ २६॥ vyaktamavyaktaṃ vā vidhṛtaṃ viṣṇuliṅgaṃ tyajanna śuddhyedakhilairātmabhāsā ॥ 26॥

त्यक्त्वा विष्णोर्लिङ्गमन्तर्बहिर्वा यः स्वाश्रमं सेवतेऽनाश्रमं वा । tyaktvā viṣṇorliṅgamantarbahirvā yaḥ svāśramaṃ sevate'nāśramaṃ vā ।
प्रत्यपत्तिं भजते वातिमूढो नैषां गतिः कल्पकोट्यापि दृष्टा ॥ २७॥ pratyapattiṃ bhajate vātimūḍho naiṣāṃ gatiḥ kalpakoṭyāpi dṛṣṭā ॥ 27॥

त्यक्त्वा सर्वाश्रमान्धीरो वसेन्मोक्षाश्रमे चिरम् । tyaktvā sarvāśramāndhīro vasenmokṣāśrame ciram ।
मोक्षाश्रमात्परिभ्रष्टो न गतिस्तस्य विद्यते ॥ २८॥ mokṣāśramātparibhraṣṭo na gatistasya vidyate ॥ 28॥

पारिव्राज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति । pārivrājyaṃ gṛhītvā tu yaḥ svadharme na tiṣṭhati ।
तमारूढच्युतं विद्यादिति वेदानुशासनम् ॥ २९॥ tamārūḍhacyutaṃ vidyāditi vedānuśāsanam ॥ 29॥

अथ खलु सौम्येमं सनातनमात्मधर्मं वैष्णवीं निष्ठां लब्ध्वा यस्तामदूषयन्वर्तते स वशी भवति । atha khalu saumyemaṃ sanātanamātmadharmaṃ vaiṣṇavīṃ niṣṭhāṃ labdhvā yastāmadūṣayanvartate sa vaśī bhavati ।
स पुण्यश्लोको भवति । sa puṇyaśloko bhavati ।
स लोकज्ञो भवति । sa lokajño bhavati ।
स वेदान्तज्ञो भवति । sa vedāntajño bhavati ।
स ब्रह्मज्ञो भवति । sa brahmajño bhavati ।
स सर्वज्ञो भवति । sa sarvajño bhavati ।
स स्वराड् भवति । sa svarāḍ bhavati ।
स परं ब्रह्म भगवन्तमाप्नोति । sa paraṃ brahma bhagavantamāpnoti ।
स पितॄन्सम्बन्धिनो sa pitṝnsambandhino
बान्धवान्सुहृदो मित्राणि च भवादुत्तरयति । bāndhavānsuhṛdo mitrāṇi ca bhavāduttarayati ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । tadetadṛcābhyuktam ।
शतं कुलानां प्रथमं बभूव तथा पराणां त्रिशतं समग्रम् । śataṃ kulānāṃ prathamaṃ babhūva tathā parāṇāṃ triśataṃ samagram ।
एते भवन्ति सुकृतस्य लोके येषं कुले संन्यसतीह विद्वान् ॥ ३०॥ ete bhavanti sukṛtasya loke yeṣaṃ kule saṃnyasatīha vidvān ॥ 30॥

त्रिंशत्परास्त्रिंशदपरांस्त्रिंशच्च परतः परान् । triṃśatparāstriṃśadaparāṃstriṃśacca parataḥ parān ।
उत्तरयति धर्मिष्ठः परिव्राडिति वै श्रुतिः ॥ ३१॥ uttarayati dharmiṣṭhaḥ parivrāḍiti vai śrutiḥ ॥ 31॥

संयस्तमिति यो ब्रूयात्कण्ठस्थप्राणवानपि । saṃyastamiti yo brūyātkaṇṭhasthaprāṇavānapi ।
तारिताः पितरस्तेन इति वेदानुशासनम् ॥ ३२॥ tāritāḥ pitarastena iti vedānuśāsanam ॥ 32॥

अथ खलु सौम्येमं सनातनमात्मधर्मं वैष्णवीं निष्ठां नासमाप्य प्रब्रूयात् । atha khalu saumyemaṃ sanātanamātmadharmaṃ vaiṣṇavīṃ niṣṭhāṃ nāsamāpya prabrūyāt ।
नानूचानाय नानात्मविदे नावीतरागाय नाविशुद्धाय नानुपसन्नाय नाप्रयतमानसायेति ह स्माहुः । nānūcānāya nānātmavide nāvītarāgāya nāviśuddhāya nānupasannāya nāprayatamānasāyeti ha smāhuḥ ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । tadetadṛcābhyuktam ।
विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मां शेवधिष्टेऽहमस्मि । vidyā ha vai brāhmaṇamājagāma gopāya māṃ śevadhiṣṭe'hamasmi ।
असूयकायानृजवे शठाय मा मा ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम् ॥ ३३॥ asūyakāyānṛjave śaṭhāya mā mā brūyā vīryavatī tathā syām ॥ 33॥

यमेव विद्याश्रुतमप्रमत्तं मेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम् । yameva vidyāśrutamapramattaṃ medhāvinaṃ brahmacaryopapannam ।
अस्मा इमामुपसन्नाय सम्यक् परीक्ष्य दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम् ॥ ३४॥ asmā imāmupasannāya samyak parīkṣya dadyādvaiṣṇavīmātmaniṣṭhām ॥ 34॥

अध्यापिता ये गुरुं नाद्रियन्ते विप्रा वाचा मनसा कर्मणा वा । adhyāpitā ye guruṃ nādriyante viprā vācā manasā karmaṇā vā ।
यथैव तेन न गुरुर्भोजनीयस्तथैव चानं न भुनक्ति श्रुतं तत् ॥ ३५॥ yathaiva tena na gururbhojanīyastathaiva cānaṃ na bhunakti śrutaṃ tat ॥ 35॥

गुरुरेव परो धर्मो गुरुरेव परा गतिः । gurureva paro dharmo gurureva parā gatiḥ ।
एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाभिनन्दति । ekākṣarapradātāraṃ yo guruṃ nābhinandati ।
तस्य श्रुतं तथा ज्ञानं स्रवत्यामघटाम्बुवत् ॥ ३६॥ tasya śrutaṃ tathā jñānaṃ sravatyāmaghaṭāmbuvat ॥ 36॥

यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ । yasya deve parā bhaktiryathā deve tathā gurau ।
स ब्रह्मवित्परं प्रेयादिति वेदानुशासनम् ॥ ३७॥ sa brahmavitparaṃ preyāditi vedānuśāsanam ॥ 37॥

इत्युपनिषत् ॥ ityupaniṣat ॥

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ तत्सत् ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ hariḥ oṃ tatsat ॥

इति शाट्यायनीयोपनिषत्समाप्ता ॥ iti śāṭyāyanīyopaniṣatsamāptā ॥